Szkatułka pełna Sahelu. Subsaharyjska ballada

Recenzje książki: Szkatułka pełna Sahelu. Subsaharyjska ballada (11)

1. Sztukater.pl JoannaKa

   Kiedyś usłyszałam, że trzeba być kompletnym szaleńcem, by podróżować przez Afrykę. Być może dlatego książkowe opisy wypraw po tym kontynencie tak bardzo fascynują? Taka wyprawa wymaga olbrzymich pokładów odwagi i ogromnej fascynacja, która przesłoni strach. Afryka - mimo intensywnej eksploracji - pozostaje najmniej odkrytą częścią świata. Zaskakuje na każdym kroku. Podobnie kolejne podnoszenie wieczka tej szkatułki. Mirosława Kowalskiego można uznać za człowieka orkiestrę. Lekarz kardiolog, absolwent szkoły muzycznej, podróżnik, fotografik, publicysta. Książką "Szkatułka pełna Sahelu" chciał zwrócić uwagę na Sahel i dokonania krainy, której dziedzictwo nie jest znane w naszym kraju. To nie tylko relacja z podróży, ale także - jego słowami - wędrówka w głąb kultury i historii regionu. "Kuszą mnie miasta pełne tajemnic, intrygują losy nieistniejących już ludów, zastanawiają pytania, na które nikt, mimo upływu wieków, nie odpowiedział"[1]. Jeśli chodzi o ów kontynent, za najbardziej niebanalną, niepowtarzalną, rzetelną, wymagającą olbrzymiej odwagi wyprawę uważam "Afryka Trek"[2]. Co wcale nie oznacza, ze zamierzam wartościować wojaże. Mirosław Kowalski po prostu obrał za cel poznawczy inną część kontynentu niż "pisklaki"[3]. I wybrał nieco inny rodzaj podróżowania. Niemniej wyprawia się w region, który pozostaje najbardziej tajemniczym, ale także najbardziej niebezpiecznym. Panuje tam wszechobecna bieda i ogrom chorób w konsekwencji braku wody, wykształcenia oraz wiedzy z podstawy higieny i profilaktyki. Autor przedstawia sporo wiadomości na temat plemion afrykańskich, takich jak Dogoni, Malinke czy Bambara. Plemion, którym przyszło mieszkać na kawałku ziemi, skazującym kolejne pokolenia na ogromne trudy życia. Między słowami, ale także na barwnych fotografiach odkryć można wizerunek sahelskiego bytu. Autor maluje portrety małych społeczeństw w sposób bardzo sugestywny i obrazowy - mamy wrażenie, iż sami przebywamy w tych miejscach, czujemy ich atmosferę. Poznajemy wraz z nim ludy afrykańskie i ich codzienność, kulturę, dawne losy, a także wierzenia. Spotykamy ludzi, którzy mentalnością i sposobem życia różnią się od nas w każdym calu. W "Szkatułce pełnej Sahelu" Mirosław Kowalski spisał relację ze swojej przygody. Przedstawił swoje trudy, obawy, doświadczenia. Ukazał poważne rozmowy z członkami odwiedzanych społeczeństw. Jest to więc kawał dobrego reportażu. Jednak zebrał też wiele książkowej wiedzy. Podsumował doświadczenia innych odkrywców Sahelu, których drogi również opisał. Dlatego ta pozycja jest przede wszystkim kulturoznawczym obrazem regionu. Autor bardzo przystępnie przekazuje zebrane informacje i zaraża czytelnika pasją odkrywania różnic. Próbuje jak najrzetelniej przekazać wszystko to, co tworzy wizję innego życia: biednego i prostego, ale pełnego tolerancji, szacunku i solidarności. Część kultury opisanych społeczności możemy uznać za niepojętą i niezrozumiałą, ale jest to ich świat. Otwarta przez autora szkatułka uczy nas dystansu, ale także zrozumienia i szacunku do tego jakże innego kawałka świata. Pozwolę sobie jednak przyczepić się do różnic pomiędzy rozdziałami. Niektóre są tak ciekawe i wciągające, że nie można się oderwać. Inne wydają się nieco mniej dopracowane, są krótsze i mniej dogłębne. Co nie zmienia faktu, że i tak całość przepełniona jest masą ciekawych i ważnych informacji. Dla zafascynowanych dokładnym odkrywaniem Afryki poprzez spisane słowa lektura "Szkatułki..." z całą pewnością okaże się wielką przyjemnością.

2. http://krotkoacztresciwie.blogspot.com Ande; 2016-01-31

   Afryka kojarzy nam się z glinianymi chatami, pokrytymi słomą i z gromadką dzikusów z dzidami.Mało kto z nas wie, że właśnie na terenie tego kontynentu, rozwinęły się pierwsze wielkie cywilizacje, jakie znaczenie, dla Europy, miał handel z tym rejonem.Krótko mówiąc, bez Afryki i jej wpływów, bylibyśmy nikim. O tym właśnie jest ta książka.Autor podróżując po Czarnym Lądzie, przybliża nam tą cywilizację, ludzi tu żyjących i ich zwyczaje.Afryka to fascynujący obszar, który zainspirował pierwszych odkrywców, eksploratorów nowych terenów.Zafascynowała również autora, który na kartach swojej książki opowiada nam, czytelnikom, niezwykle ciekawe historie o tej kolebce cywilizacji.Jak zwykle, w tego typu książkach, niezwykle istotny dodatek, to mnóstwo kolorowych zdjęć.Polecam.

3. QulturaSlowa Justyna Gul

   „Odbywam tę podróż niemal dwieście lat po pierwszych Europejczykach. Nie muszę się przebierać ani ukrywać. Nie muszę znać arabskiego ani żadnego z języków ludów zamieszkujących Sahel. Nie znam obyczajów Bambara ani Mossich, nie przeczytałem w całości Koranu. Czy człowiek będący takim ignorantem może tam wyruszyć? Czy taka podróż może się dobrze skończyć?” – pytania te zadaje sobie wędrowiec, badacz, malarz słów i obrazów. Tak bowiem można określić osobę Mirosława Kowalskiego, lekarza kardiologa, który zabiera nas w daleką wyprawę po to, by sypnąć nam w oczy piaskiem pustyni, by rozwiać nam włosy wiatrem, by poczęstować nas daktylami czy jissuma gounday, by … zauroczyć nas pięknem Czarnej Afryki.
   
   Książkę „Szkatułka pełna Sahelu”, opublikowaną nakładem wydawnictwa Helion, trudno nazwać podróżniczą, nie jest to też przewodnik – chyba że mamy na myśli przewodnik po codziennym życiu i kulturze. Sam autor wskazuje w podtytule na fakt, iż jest to subsaharyjska ballada i chyba to określenie najlepiej oddaje klimat książki, jej nieuchwytny czar oraz plastyczność i melodyjność. Czytając o Sahelu niemal widzimy mieszkańców tego biednego, ale pełnego surowego piękna terenu, czujemy zapachy i doznajemy niezwykłego wrażenia obecności u boku autora. Kowalski opisuje ten mało znany zakątek w taki sposób, że chłoniemy kolejne słowa, weryfikując swoje opinie o życiu na czarnym ladzie, bądź też poddając się tęsknocie za odbyciem takiej podróży w rzeczywistości. 
   
   Autor przybliża nam rzeczywistość, z jaką zmagają się mieszkańcy Sahelu, obrzeża pustyni (tak tłumaczona jest ta nazwa), pisze o historii Afryki, o powstaniu i rozwoju miast, o bolączkach ludzi oraz o różnicach kulturowych. Zatrzymujemy się wraz z nim w Bamako – mieście ludu Bambara, chłonąc opowieść o kolonizacji Sahelu, o niepodległości, o niezwykłej topografii miast, w których brak jest chodników, także o lokalnych podróżach w dość ekstremalnych warunkach, jakie zapewnia sotrama, mały autobus.
   
   Odwiedzamy Muzeum Narodowe w Bamako, Musa Kunda, czyli Muzeum Kobiet, wędrujemy na urwisko Bandiagary, zwiedzając okoliczne osady, poznając kultywowane do dziś tradycje, w tym rytuał zabiegu obrzezania. W Songo nas zachwyt budzi grota pokryta malowidłami; ciekawość rozpalą też zwyczaje Dogonów, wzbudzające pragnienie metaforycznej wędrówki drogą życia. Zdziwienie i niezrozumienie budzi fakt izolacji kobiet w pewnych okresach jej życia, na przykład kiedy miesiączkuje czy karmi dziecko, zaś czytając opisy meczetu Kani Kombolé nie możemy wyjść ze zdumienia nad ekstrawagancją i finezyjnością tej budowli. To zaledwie kilka przystanków, kilka obrazów, które mamy możliwość obserwować i wydarzeń, w jakich mamy możliwość uczestniczyć dzięki Mirosławowi Kowalskiemu, a już wiemy, że chcemy jeszcze. Wraz z nim przemierzamy zatem kolejne setki kilometrów, spacerujemy po Djenné, podziwiamy góry Hombori, odwiedzamy jedno z najbardziej tajemniczych miejsc na ziemi, czyli Timbukt chłonąc jego wyjątkowość, zatrzymujemy się również w Nigerze, zatapiając się w atmosferę odwiedzanych miejsc, poznając ich historię i kulturę, a także bieżące problemy. 
   
   Lektura tekstu pozwala na docenienie reporterskiej ciekawości autora, dzięki której i czytelnik może poznać intrygujące historie na temat lokalnych obyczajów, zagłębić się też w przeszłość, śledząc rozwój poszczególnych miast, wędrówki ludów czy zmiany, które zachodzą obecnie – tak w ludziach , jak i w zamieszkiwanych przez nich osadach. Podróżując wraz ze „Szkatułką…” po tych niezwykłych, pełnych oddechów przodków miejscach zdumiewa fakt, że tak naprawdę do dziś nie znamy dobrze tych terenów, a już na pewno nie doceniamy ich zagadkowego piękna. Ono widoczne jest nie tylko w słowach Mirosława Kowalskiego, ale też w niezwykłych zdjęciach przyrody oraz portretach mieszkańców, które to stanowią integralną część książki. Jedyne, co budzi rozczarowanie to świadomość że książka – jak każda podróż – kończy się zbyt szybko. Pozostaje jedynie mieć nadzieje, że dostaniemy szansę powrotu do miejsc, gdzie znów zbudzi nas głos muezina, gdzie ciekawić będzie opowieść o europejskich wyprawach, gdzie rozpalać wyobraźnie będą obrzędy, festiwale a także grioci i ich opowieści snute muzyką.

4. Zwierciadło Beata Pawłowicz

   Rodzicom, którzy pokazywali mu świat, nauczyli go kochać i rozumieć, dedykuje opowieść o swojej podróży do nieprzyjaznych ziem Afryki Północnej Mirosław Kowalski, lekarz humanista i podróżnik. „Szkatułka pełna Sahelu. Subsaharyjska ballada" (wyd. Bezdroża) przekonuje, że zawsze warto robić to, czego pragniemy. A jeśli wówczas odczuwamy lęk, nie ulegajmy mu, bo jeśli nas nie powstrzyma, wkrótce przemieni się w siłę i kreatywność.

5. reportaziliteraturafaktu.blogspot.com Joanna Kulik, 2013-11-29

   Między słowami, ale także na barwnych fotografiach odkryć można wizerunek sahelskiego bytu. Autor maluje portrety małych społeczeństw w sposób bardzo sugestywny i obrazowy. Można mieć wrażenie, iż samemu przebywa się w tych miejscach, czuje się tę samą atmosferę. Poznaje się wraz z autorem ludy afrykańskie i ich życie, kulturę, dawne losy, ale także wierzenia.
   
   Ponieważ nie spędziłem w Sahelu życia, lecz jedynie kilka tygodni, nazwałem swój skarb szkatułką. Otworzę ją teraz. Niech Dogoni, Bozo, Tuaregowie mi wybaczą.
   
   Kiedyś usłyszałam, że trzeba być kompletnym szaleńcem, by podróżować przez Afrykę. Być może dlatego książkowe opisy wypraw po tym kontynencie tak mocno fascynują? Taka wyprawa wymaga olbrzymich pokładów odwagi i ogromnego zafascynowania, które przesłoni strach. Afryka - pomimo wielu eksploracji - pozostaje najmniej odkrytą częścią świata. Afryka zaskakuje na każdym kroku. Podobnie kolejne podnoszenie wieczka tej szkatułki.
   
   W "Szkatułce pełnej Sahelu" autor spisuje relację ze swojej przygody. Przedstawia, jakie trudy go spotkały, czego się obawiał, doświadczył. Ukazuje poważne rozmowy z członkami odwiedzanych społeczeństw. Tym samym jest to dobry kawałek reportażu. Jednak dodatkowo zebrał wiele książkowej wiedzy. Podsumował doświadczenia innych odkrywców Sahelu, których drogi również opisał. Dlatego książka jest przede wszystkim kulturoznawczym obrazem regionu.
   
   Autor bardzo przystępnie przekazuje zebrane informacje i zaraża czytelnika pasją odkrywania różnic. Próbuje bardzo rzetelnie przekazać wszystko to, co tworzy wizję innego życia: biednego i prostego, ale pełnego tolerancji, szacunku i solidarności. Część ich kultury możemy uznać za niepojętą i niezrozumiałą, ale jest to ich świat. Otwarta przez autora szkatułka uczy nas dystansu ale także zrozumienia i szacunku do tego jakże innego kawałka świata.
   
   I wróć kiedyś do nas. Afryka potrzebuje białych, a wy Afryki.

6. Gość Niedzielny szb, 2013-09-08

   Afryka Zachodnia to jeden z mniej znanych regionów świata. Przewodników po niej próżno szukać w księgarniach. Dlatego jej poznawanie warto zacząć od lektury Szkatułki pełnej Sahelu. Autor penetruje obrzeża pustyni, podążając śladami mieszkających tam plemion. Najwięcej miejsca poświęca Republice Mali, odwiedza też Burkina Faso i Niger. To nie tylko książka podróżnicza, lecz także fascynująca wędrówka w głąb kultury i historii.

7. kulturaonline.pl JAR, 2013-02-19

   "Szkatułka pełna Sahelu. Subsaharyjska ballada" to zaskakująca opowieść o mało znanych Europejczykom dziejach Sahelu, krainy położonej na południe od Sahary. Jej autor, doktor kardiologii i podróżnik Mirosław Kowalski, z wielką pasją opowiada nie tylko o swojej podróży przez ten region Afryki, ale przybliża także niezwykle barwną historię tamtejszej architektury, dorobku naukowego czy wielkich szlaków handlowych, które z serca Czarnego Lądu prowadziły aż do dalekich zakątków Europy i Azji. "Szkatułka..." to lektura obowiązkowa nie tylko dla tych, którzy marzą o samodzielnej podróży do Afryki.
   
   "Makaron w sakwach" Piotra Strzeżysza to napisany z ogromnym poczuciem humoru dziennik rowerowej przeprawy przez góry Ameryki Północnej i Południowej. Autor z przymrużeniem oka opowiada o tym, jak poleciał na drugi koniec świata tylko po to, by samodzielnie, na dwóch kółkach przemierzać bardziej i mniej dzikie górskie ostępy Andów i Kordylierów. Po drodze musi nieustannie uważać na niedźwiedzie, studzić pomysły na wspólny biznes boliwijskich kupców oraz... nieustannie zajadać makaron.

8. Dziennik Polski .DMA, 2013-02-09

   Lud Tamaszek zazdrościł nam; nazywali nas nawet Żydami pustyni.To oni napadali na karawany, tupiąc przewożone dobra. Przepędzali wszystkich i zabijali niepokornych. Gdybyśmy się im nie oparli, nie byłoby Timbuktu -tak Shindouk z ludu Berabiszów opowiadał Mirosławowi Kowalskiemu o początkach jednego z najbardziej tajemniczych miast Afryki. W mieście Tuaregów sól wymieniano na złoto i kość słoniową, a miedź na niewolników. Handlowano wszystkim z wyjątkiem... tytoniu. Timbuktu, położone na skrzyżowaniu najważniejszych szlaków handlowych, szybko się bogaciło. 0 jego skarbach krążyły legendy. A podtrzymywały je tak barwne postacie, jak choćby Mansa Musa I, twórca potęgi Mali. Pielgrzymując do Mekki zabrał ze sobą rzeszę dostojników, wojowników, niewolników, oczywiście służbę, a także... sześćdziesiąt tysięcy bagażowych, z których każdy dźwigał kilku kilogramową sztabę złota... Mirosław Kowalski w „Szkatułce pełnej Sahelu" prowadzi nas jednak nie tylko pogmatwanymi ścieżkami Timbuktu i Tuaregów, ale stara się -ze swadą opisując przygody-przybliżyć nam tajemnice Sahelu. Mali to także lud Bambara, który budował Bamako, fascynujący Dogoni, mieszkający nad Nigrem Bożo, miłujący muzykę Mossi, a także podzieleni Hausa. Spora to więc szkatułka... wiedzy, którą Mirosław Kowalski zechciał przed nami otworzyć. Warto z niej czerpać, szczególnie teraz, gdy owe cuda nie są dostępne, a doniesienia mówią o krwawej wojnie, niszczeniu świętych miejsc, paleniu bibliotek... Timbuktu.

9. http://mumagstravellers.blogspot.com/ mumagstravellers

   Szkatułkę tę, autor otwiera przed nami niespiesznie. Jego podróż nie jest powierzchownym zaliczaniem kolejnych punktów na mapie Czarnego Lądu.
   
   W odwiedzanych miejscach, każdorazowo podejmuje próbę wniknięcia jak najgłębiej w lokalną historię, zwyczaje, unika utartych szlaków i zorganizowanej turystyki. Podejmuje próby rozmów o sprawach ważnych i trudnych (jak choćby temat obrzezania, AIDS, uprzedmiotawiania kobiet). Niemal czterysta stron afrykańskiej mozaiki nasyconej różnorodnymi kolorami, zapachami, upałem i chłodem, zatłoczonej i głośnej, tak innej od Europy. Mozaiki, która uwodzi i zaskakuje przybysza z daleka.
   
   Książka może momentami przytłaczać, gdyż brak jej lekkości- charakterystycznej dla literatury podróżniczej, ale czytana na raty lub w dowolnie otwartym momencie, zaspokoi pragnienie (wiedzy), nie powodując przesytu, a plastyczne opisy, wzbogaca niezliczona ilość pięknych fotografii.
   
   Książkę zdecydowanie polecam wszystkim miłośnikom Afryki- których nie rozczaruje to rzetelne kompendium wiedzy o Sahelu- jak i tym, którzy o Afryce nie wiedzą nic.
   
   

10. POLSKA - DZIENNIK ŁÓDZKI .N, 2013-01-05

    ( ... ) Równie oryginalną, a przede wszystkim orientalną wyprawą była ta, opisana przez Mirosława Kowalskiego w wydanej przez Bezdroża książce „Szkatułka pełna Sahelu. Subsaharyjska ballada". Autor w 2007 roku przemierzył Sahel w trakcie swej kolejnej wyprawy do Czarnej Afryki. „Szkatułka..." to relacja z tej podróży, będąca jednocześnie wędrówką w głąb kultury i historii Sahelu. W ten sposób autor wzbogacił swoją - a poprzez książkę teraz naszą - wiedzę na temat Afryki i jej dziedzictwa, prezentując w znacznej części fakty w Polsce nieznane. Któż bowiem pamięta, że na południe od Sahary rozwijały się wielkie i silne twory państwowe i rozkwitały cywilizacje. Niewiele wiemy, jak ważny był rozwój myśli naukowej w uniwersyteckim mieście Timbuktu, jak znaczący dla losów kontynentu był handel transsaharyjski, architektura glinianych domów oraz rozwój tradycyjnej muzyki.

11. monoloco.pl Joanna Frukacz, 2012-12-14

    "To jedna z najmniej przyjaznych człowiekowi połaci ziemi. Gorsza może być tylko pustynia, ale na niej nikt nie stawia swoich domostw. W Sahelu, czyli na obrzeżu pustyni (...) mieszka dzisiaj kilkadziesiąt milionów ludzi. Żyją rozproszeni, często nie kontaktując się ze sobą i być może nie wiedząc nawet o swoim istnieniu. Łączy ich nie przynależność państwowa, gdzieniegdzie słaba i kontestowana, ale plemienna kształtowana od setek lat. Przodkowie mieszkańców Sahelu przewędrowali niegdyś przez Saharę, aby osiedlić się na ziemi noszącej ślady wegetacji. Nie wiedzieli zapewne, na co narażają siebie i swoje potomstwo. Trzeba niesłychanej twardości, aby wytrwać tam choćby parę tygodni, a co dopiero żeby spędzić tam całe życie."
    
    Pamiętam, gdy będąc na południu Maroka, gdzieś pośrodku niczego, widziałam wbity w ziemię i wskazujący pustkę przed mną drogowskaz z zaledwie jednym słowem - Timbuktu. I poniżej ilość kilometrów, którą trzeba by było przebyć przez pustynię, by trafić do tego niemal mitologicznego miasta, owianego tajemnicą, naznaczonego baśniowością i czymś niesamowicie egzotycznym, nieosiągalnym. Przeze mnie nadal nieosiągniętym.
    
    Ale do tego świata na skraju wielkiego piasku dotarł Mirosław Kowalski. Wprawdzie dotarł tam nie pokonując pustynię, tylko zwyczajnie samolotem, ale fakt jest faktem. I oto mam przed sobą jego opowieść, czy jak sam to określa - balladę "Szkatułka pełna Sahelu". Nie jest to opowieść tylko o Timbuktu, bo miasto jest współbohaterem jednego z kilku rozdziałów. To raczej próba przybliżenia nam niezwykle ciekawych, odmiennych w swojej kulturze ludów zamieszkujących pogranicze Sahary.
    
    Autor podróżuje wzdłuż obszarów sąsiadujących z pustynią, odwiedza i poznaje nie tyle kolejne kraje, co raczej ludzi zasiedlających te nieprzyjazne człowiekowi rejony. Poznajemy wraz z nim ludy, które od pokoleń kształtują tam swoją kulturę, kultywują tradycje, niejednokrotnie niezwykle trudne dla nas do zrozumienia, czy nawet czasami zaakceptowania. I głównie przez pryzmat tych sięgających setek lat tradycji przyglądamy się dzisiejszym Tuaregom, Dogonom czy Mossi. Bo tradycją jest zarówno wspólne mielenie prosa, rytualne obrzezanie chłopców i dziewczynek, okaleczanie swojej skóry, jak i organizowane raz na sześćdziesiąt lat i trwające pięć lat święto Sigui.
    
    Mirosław Kowalski podszedł do swojego zadania bardzo skrupulatnie. W każdym rozdziale, poświęconym innemu plemieniu, dostajemy garść informacji historycznych. Dowiadujemy się skąd, jak, czasami też dlaczego. Czytamy o pierwszych europejskich odkrywcach tych terenów i o zaszłościach związanych z historią ludów. Mnie jednak najbardziej podczas czytania "Szkatułki" ciekawiła teraźniejszość, życie codzienne na granicy nie tylko tej geograficznie naznaczonej piaskiem pustyni, ale też tej cywilizacyjnej, gdzie świat zachodni ze swoimi osiągnięciami próbuje zostawić swoje piętno wszędzie, gdzie się pojawi. Czy może jednak wszystko ulega sile żywiołu, jakim jest Sahara, a historia i tradycje są tak silnie zakorzenione, że nic nie jest w stanie ich zmienić?
    
    "Szkatułkę" dobrze się czyta. To nie jest wprawdzie opowieść przygodowo-podróżnicza, nie ma w niej wartkiej i wciągającej akcji. Ale jest coś innego - bogactwo informacji przekazywanych nam w sprawny i łatwo przyswajalny sposób. Dobrym zabiegiem zastosowanym przez Autora było przerzucenie znacznej części narracji na jego rozmówców. To z opowiadanych przez nich historii dowiadujemy się najwięcej o mieszkańcach Sahelu. A wtrącane przez Kowalskiego do rozmowy "dlaczego?", czy "powiedz, bo nie rozumiem" nadaje wszystkiemu płynności i sprawia, że też czekamy na odpowiedź. I aż czasami szkoda, że niektórym ludom poświęcił zaledwie jeden rozdział, a nie całą książkę. Ale na pewno rozbudził ciekawość i chęć zgłębienia tematu.
    
    I po tych wszystkich plusach muszę się trochę przyczepić do samego wydania. Książka jest bogato ilustrowana zdjęciami wykonanymi przez Autora i bardzo szkoda, że Wydawnictwo nie pokusiło się o pokazanie ich na wkładkach z papieru lepszej jakości, przez co znacznie tracą na jakości i wydają się po prostu mdłe kolorystycznie. Zaskoczeniem była też dla mnie mniejsza niż zwyczajowo wielkość czcionki - chwilę trzeba się do niej przyzwyczajać, ale przy dłuższym czytaniu staje się to nieco męczące. A tej książki nie chce się tak szybko odkładać ...

POKAŻ WIĘCEJ RECENZJI

UKRYJ RECENZJE