Ojczyzna dobrej jakości. Reportaże z Białorusi

Recenzje książki: Ojczyzna dobrej jakości. Reportaże z Białorusi (1) Poniższe recenzje mogły powstać po przekazaniu recenzentowi darmowego egzemplarza poszczególnych utworów bądź innej zachęty do jej napisania np. zapłaty.

1. trzeci tom

   „Ojczyzna dobrej jakości” – jedenaście wciągających reportaży o Białorusi a przede wszystkim Białorusinach – ich dramatycznej historii i skomplikowanej współczesności. O kraju „bardzo prostym w obsłudze”, w którym panuje „demokratura” a od dwudziestu pięciu lat rządzi niepodzielnie jeden człowiek – mówi się o nim „tylko półsłówkami, niepewnie, jako na poły mitycznej postaci”. Przede wszystkim jednak są to pasjonujące opowieści o ludziach, którzy w innym, wcale nie tak nierealnym wariancie historii, mogliby być – jak pisze jeden z Autorów – naszymi rodakami. Młyny historii i powojenny porządek spowodowały, że nie są ale tym ciekawsza i pasjonująca jest lektura zamieszczonych w tym zbiorze a tematycznie bardzo zróżnicowanych tekstów. Reportaż o propagandowym kształceniu współczesnej kadry urzędniczej w organizacjach rodem z Komsomołu („Białoruś: Czas naprzód!”) tworzących surrealistyczne sieci zależności, motywacji i powiązań pokazuje, jak „wyhodować dobrego obywatela Republiki Białorusi”, człowieka, który ma żyć „w strukturze”. Inny tekst opowiada o młodych ludziach skazywanych na wieloletnie więzienia za posiadanie śladowych ilości narkotyków i przynależność w wyimaginowanych grupach przestępczych. To obraz autorytarnego państwa, które skazanym zamiast kary funduje złamane życie, zamiast edukacji i szans deprawację a ich matkom „grozę, od której odbiera rozum”, bo sądy kierują się nie prawniczą logiką a szaleństwem dyktatora („Paragraf 328). Co się dzieje z obywatelami niepokornymi, z ludźmi odstającymi od normy, wyróżniającymi się z tłumu? Autorzy „Ojczyzny dobrej jakości” poszukują enklaw wolności w białoruskim społeczeństwie w której normą jest zastraszanie i łamanie ludzi, trzymanie ich w niepewności, doprowadzanie do finansowej ruiny, odbieranie możliwości rozwoju artystycznego („Wszystkich nie mogą zamknąć”). Nic nie jest dziełem przypadku – to system, który spowodował, że ludzie złamani niejednokrotnie „sami już uwierzyli, że to, co robią, jest dobre”, system wspierany przez współczesne opium dla mas czyli kontrolowaną konsumpcję. Opisywanie tego mechanizmu jest trudne, bo środowisko dziennikarskie jest bardzo spolaryzowane a „podział na „uczciwe” i nieuczciwe” dziennikarstwo znają tu wszyscy” („Za dużo hałasu”). Białoruś – przystanek na drodze do Europy dla wielu migrantów, ale też miejsce z którego niektórzy uczynili swoją drugą ojczyznę. „Nietutejsi” – historie m.in. piłkarza z Gwinei, homoseksualisty z Turkmenistanu, włoskiego prawnika, wenezuelskiej lekarki – pokazują jak wiele prawdy jest w stwierdzeniu, że Białoruś to kraj sprzeczności i paradoksów. Miejsce w którym nikt nie chce się „wychylać” staje się dla kogoś azylem a choć motywacje ludzi przyjeżdżających są różne, to wszyscy zgodnie cenią bezpieczeństwo na ulicach, bezpłatną edukację czy służbę zdrowia. Niektórzy mężczyźni przyjeżdżają zwabieni legendą o słowiańskiej urodzie a jeden z reportaży, będący poszukiwaniem jakiegoś wzorca i próbą stypizowania białoruskiego mężczyzny („Mężczyzna dobrej jakości”), opowiada historię samodzielności białoruskich kobiet, ich oczekiwań i aspiracji w kraju paternalistycznym i seksistowskim. Inny z reportaży („Historia z rodzinnych opowieści”) przypomina o wypędzeniach i zbrodniach na podlaskich wsiach po II Wojnie Światowej oraz ludziach, którzy stanęli w obliczu morderczego ultimatum wymagającego kategorycznego określenia swojej narodowej, etnicznej czy religijnej przynależności. Ale na Białorusi łatwiej niż dzieje najnowsze badać średniowieczną historię – gotowe rosyjskie interpretacje dotyczące np. mordów NKWD („Restauracja na grobach”) pokazują zarówno bezradność władz białoruskich, wielość sprzecznych narracji jak i siłę moskiewskich wpływów i nacisków. Cień ze wschodu jest ciągle widoczny, Rosjanie przyglądają się Białorusi bacznie a reagują nerwowo a walka na pomniki w sposób jednoznaczny świadczy o zawłaszczaniu tak historycznej narracji jak i realnej przestrzeni („O czym milczą pamiętniki…”). Białoruska wieś zamiera i wymiera w stopniu niemal dosłownym, ale dla niektórych staje się alternatywnym sposobem życia („Powrót na ziemię”) w którym samowystarczalność czy zdrowie są ważniejsze niż „wielkomiejska” wygoda. Białoruś to kraj bardzo „prosty w obsłudze”, bo dopóki „idziesz ścieżką przeznaczoną dla obywatela, wszystko jest w porządku”, ale jeśli „zejdziesz z tej ścieżki, to nie chroni cię prawo” („Reportaż z Bordurii czyli o dobrych panach”). Zresztą „szanujący prawo obywatel nie ma przecież, o co się obawiać” a jeśli chcesz coś zmienić musisz po prostu wyjechać. „Ojczyzna dobrej jakości” – świetna książka dla tych, którzy chcą „wiedzieć więcej” – otwiera pole do wielu dyskusji o naszych wschodnich sąsiadach, naszej wspólnej historii i podobieństwach a jednocześnie, mimo wszystkich naszych różnic, zdziera z nas mit jakiejś wyjątkowości i poczucie wyższości. Bo choć są to reportaże o Białorusi i Białorusinach (o których – okazuje się – wiemy nie tak wiele) to widać w nich szereg procesów i zjawisk, które dotyczą wielu narodów w Europie. Polaków również.