Recenzje (3)

1. balkanistyka.org Zuzanna Głowacka, 2012-01-15

   Z założenia nieufnie podchodzę do wszelkich przewodników, dlatego informacje o kraju, który planuję odwiedzić, czerpię głównie od znajomych i ze źródeł internetowych – serwisów turystycznych i forów. Dotarcie do szczegółowych i rzetelnych informacji bywa jednak czasochłonne, a w przewodniku Bezdroży otrzymujemy garść potrzebnych informacji w jednym miejscu
   
   Może gdybym podczas swoich pierwszy podróży na Bałkany była wyposażona w „Zielony Przewodnik” po Czarnogórze, Serbii, Bośni i Hercegowinie, nie znalazłabym się w kilku dość stresujących sytuacjach i byłabym lepiej przygotowana do samej wyprawy. Na pewno nie dziwiłyby mnie kilkugodzinne opóźnienia pociągów (choć to i w warunkach polskich nowością nie jest), autobusy jeżdżące według nikomu nieznanego rozkładu („mniej więcej” w przypadku zgodności z wywieszoną informacją o kursach poszczególnych busów bywa wartością naprawdę relatywną, o czym przekonałam się w Žabljaku), czy chociażby – dla człowieka przeżywającego ćevapowe sensacje żołądkowe to rzecz ważna – brak sieciówek typu KFC czy McDonald’s w Sarajewie (zmieniło się to w grudniu 2011 r.).
   Przewodnik obfituje w praktyczne i sprawdzone informacje, które przydadzą się zarówno osobom wybierającym się w te rejony samochodem, podróżującym lokalnymi środkami transportu, jak i autostopowiczom. Nie zapomniano również o turystach silnie odczuwających brak dostępu do internetu bezprzewodowego czy też pozbawionych komputera na czas urlopu – adresy kafejek internetowych i ceny zostały uwzględnione przy opisach poszczególnych miejscowości. W przypadku choroby również niż zostajemy pozbawieni sami sobie – w przewodniku bez trudu znajdziemy adres apteki, a dołączony plan miasta pozwoli nam ją zlokalizować. (Trzeba pamiętać, że regionalna kuchnia potrafi dać się we znaki, więc zakup leków na niestrawność bywa konieczny).
   Zmotoryzowani dowiedzą się też, które działania na drodze mogą zaowocować mandatem, jakie są dopuszczalne prędkości na drogach i co może zdenerwować policjanta tak bardzo, że nasza przeprawa ze stróżami prawa na finansowym uszczerbku się nie zakończy. Turyści chcący zobaczyć coś więcej niż standard oferowany przez biura podróży w trakcie wycieczek objazdowych nie będą zawiedzeni – mniej popularne, ale za to nie mniej atrakcyjne obiekty zostały wymienione i krótko opisane, podobnie jak propozycje tras po poszczególnych krajach (np. 2-dniowa wycieczka objazdowa do serca starej Czarnogóry czy kilkudniowe zwiedzanie miast i miasteczek Wojwodiny).
   Przewodnik, prócz zestawu ciekawostek podkreślających charakter regionu, zawiera wszelkie niezbędne informacje, jakich potrzebuje osoba po raz pierwszy wyruszająca w te rejony, począwszy od organizacji podróży, przez wiadomości geograficzno-historyczne i kulturowe, aż po opisy interesujących miejsc z tradycyjnym, trzygwiazdkowym systemem oceny atrakcji turystycznych. Słowniczki polsko-serbski i polsko-bośniacki są równie miłym dodatkiem, co wybrane przepisy z kuchni serbskiej, czarnogórskiej czy bośniackiej – osoby lubiące ożywiać kulinarne wspomnienia z podróży we własnym domu na pewno będą zadowolone.
   Warto również podkreślić „techniczne” zalety przewodnika – jest on przepięknie wydany, na doskonałej jakości papierze, w wygodnym formacie. Został napisany w bardzo przystępnym języku, bez nadmiernego nagromadzenia epitetów uwypuklających „piękne okoliczności przyrody”. Co najważniejsze, zachowano równowagę między treścią a ilością zamieszczonych zdjęć, dzięki czemu lektura nie nuży, a czytelny układ ułatwia odnalezienie interesujących nas informacji.
   W mojej opinii, „Zielony Przewodnik” jest jedną z najlepszych pozycji dostępnych na rynku, jeśli chodzi o przewodniki związane z tą częścią Półwyspu Bałkańskiego – polecam go z czystym sumieniem.

2. granice.pl Justyna Gul

   Dobar dan Przewodniki Michelin od ponad stu lat towarzyszą amatorom podróży w wędrówkach po całym świecie. Do tych, którzy kochają poznawanie nowych krajów czy kultur, kierowane są dwie serie przewodników: „Zielony Przewodnik” i „Udany Weekend”. Przewodnik, który właśnie mam przed sobą, przenosi nas do Czarnogóry, Serbii, Bośni i Hercegowiny, a znajdziemy w nim nie tylko praktyczne informacje dotyczące podróży, propozycje tras turystycznych, ale i unikalny system rekomendacji turystycznych, zilustrowanych w formie gwiazdek, znajdujących się obok opisu danego obiektu (*** - zobacz koniecznie, ** - warto odwiedzić, * - godne uwagi). „Zielony” przewodnik po Czarnogórze, Serbii, Bośni i Hercegowinie stworzony jest z myślą o tym, by maksymalnie ułatwić i urozmaicić podróż. To znakomita propozycja dla tych wszystkich, dla których zwiedzanie nie ogranicza się do przemieszczania pomiędzy punktem A i B, ale którzy lubią dogłębnie poznawać specyfikę regionu. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż Michelin dba również o miejsca i wydarzenia szczególnie atrakcyjne dla najmłodszych. Swoją wyprawę z przewodnikiem zaczniemy od Czarnogóry, która przyciągnie nas i zauroczy swą wyjątkowością o każdej porze roku. Poznamy proponowane trasy (mnie zachwyciła zwłaszcza ta objazdowa, do serca starej Czarnogóry), dowiemy się, gdzie się zatrzymać i co zjeść, otrzymamy szereg informacji o życiu codziennym (od A jak alkohol, po Z jak zakupy), a także zorientujemy się, co warto zrobić, a co - zobaczyć. Autorzy przewodnika nie zapomnieli również o tych, którzy od tego typu publikacji oprócz informacji niezbędnych w przygotowaniach do wyprawy bądź w jej trakcie oczekują więcej cennych wiadomości o przyrodzie, historii, sztuce i kulturze krajów bałkańskich. Dowiemy się na przykład, że najbardziej charakterystyczną i znaną formą muzycznej kultury Czarnogóry jest muzyka guślarska oraz na czym polega technika gry na gusłach. W sercu Serbii natomiast będziemy mogli wziąć udział w odbywającym się co roku największym festiwalu trębaczy (Dragačevski sabor), zaś w Bośni posłuchamy shargiji i dipli. Atrakcje czekają również tych, którzy są zapalonymi kinomaniakami, bowiem kraje bałkańskie reprezentują tacy reżyserzy jak Marija Perović (nazwana pierwszą kobietą-reżyserem w historii Czarnogóry) oraz Valjko Bulajić, autor m.in. filmu „Bez rozkładu jazdy”, nominowanego do Złotej Palmy w Cannes. Najwięcej jednak przyjemności odnajdziemy w odkrywaniu opisanych w przewodniku krajów. Czarnogórę, o krajobrazie nie mającym sobie równych w całych Bałkanach i niezwykłym bogactwie kulturowym, poznamy, rozpoczynając zgłębianie jej tajemnic od Podgoricy, stolicy dzisiejszej. Wędrować będziemy też przez pełne zabytków, przepiękne miasta jak Kotor czy Budva, poznamy również starą czarnogórską stolicę - Cetinje, gdzie można poczuć ducha południowej słowiańskości. Serbię, z jej wpływami tureckimi, madziarskimi, muzułmańskimi i katolickimi, zwiedzimy, poczynając od jednego z najstarszych i najciekawszych miast w państwie czyli Belgradu. Nie ominiemy także miasteczka Golubac, znajdującego się w miejscu rzymskiej osady Cuppae, czy położonego nad Dunajem Nowego Sadu. W Bośni i Hercegowinie zaś obserwować będziemy fascynujące zderzenie kulturowe i religijne, za punkt wyjścia obierając Sarajewo - stolicę, a zarazem miejsce niepowtarzalne, gdzie spotkają się islam, judaizm i prawosławie z kościołem rzymskokatolickim, a na odkrycie czekają prawdziwe skarby kultury, natury i historii. Na końcu przewodnika znajdziemy mini-kurs językowy, czyli słowniczek polsko-serbski, zawierający podstawowe zwroty i słowa pozwalające poczuć się pewniej podczas podróży. Staranne wydanie przewodnika, dopracowanie szczegółów, przepiękne zdjęcia, oraz wszystkie te informacje, które są rzeczywiście przydatne w podróży, sprawiają, że Michelin wciąż pozostaje w ścisłej czołówce i trudno go zdetronizować. Partnerem wydawniczym w Polsce są dla tej firmy Bezdroża i był to zdecydowanie strzał w dziesiątkę. Michelin inspiruje, zachwyca, zachęca, informuje i prowadzi - czy można zatem chcieć więcej?

3. Globtroter Cezary Rudziński, 2011-06-19

   Tym trzem krajom byłej Jugosławii poświęcony został nowy, wydany przez krakowską oficynę Bezdroża w serii „Zielone przewodniki Michelina”, ilustrowany, z mapkami i planami, przewodnik napisany, co warto podkreślić, niemal wyłącznie przez polskich autorów. W tym także autorów lub współautorów innych przewodników Bezdroży po Bałkanach. Szkoda tylko, że nie uwzględniono w nim również Macedonii i Kosowa. O ile bowiem dwie pozostałe po jugosłowiańskie republiki: Chorwacja i Słowenia mają już, Czarnogóra zresztą też, tylko im poświęcone przewodniki tego wydawnictwa - kolejny Bezdroży po Słowenii, również z „zielonej” serii Michelina omówię wkrótce, to Macedonia i Kosowo ze względu na dosyć ograniczoną liczbę zabytków i ciekawych w nich miejsc nie mają na to raczej szans. Dotychczas Bezdroża zaprezentowały walory turystyczne tych krajów tylko w specjalnych rozdziałach, w większości bardzo dobrym, przewodniku „Bałkany”, którego III wydanie z roku 2009 zrecenzowałem szczegółowo w naszym portalu i tekst ten jest w nim nadal do przeczytania. „Zielone przewodniki” Michelina mają liczącą dziesiątki lat tradycję i renomę. Jak już wspominałem przy innej okazji, posługuję się nimi jeszcze od czasów, gdy nie istniały ich polskie przekłady znajdując w nich to, co odpowiada im najbardziej. Co nie znaczy, że przygotowując się do podróży nie sięgam również do innych. Przejrzystość, rzeczowość, większość rzeczywiście potrzebnych turyście informacji z planami i mapkami oraz niezbędnymi ilustracjami, a także ułatwiający wybór tego, co przede wszystkim warto zobaczyć gdy ma się mało czasu, system oznaczania obiektów gwiazdkami od 1 do 3, lub bez takich oznaczeń, to ich główne walory. Z uznaniem stwierdzam, że polscy autorzy utrzymali ten standard, o paru potknięciach wspomnę niżej, dzięki czemu turyści i czytelnicy otrzymali książkę, która, jak sądzę, będzie im bardzo przydatna. Nie tylko bowiem pomoże w wyborze celów podróży i zwiedzania, ale znacznie wzbogaci ich wiedzę o dziejach, kulturze, zabytkach, religiach, językach, przyrodzie, kuchni itp. prezentowanych krajów. Zawiera również mnóstwo informacji praktycznych, a przy tym aktualnych, co w przypadku obszaru o tak burzliwych i skomplikowanych dziejach, również najnowszych, ma wyjątkowo duże znaczenie. Czytelnik znajduje więc w tym przewodniku rady kiedy i dokąd w tych krajach pojechać - z trzema propozycjami tras w każdym z nich. W Czarnogórze są to: Wybrzeże Adriatyckie w 4 dni, Stara Czarnogóra poznawana w trakcie 2-dniowej wycieczki oraz 4- dniowa Przez góry. W Serbii 5-dniowa wycieczka Przez miasta i miasteczka Wojwodiny oraz dwie 4-dniowe: Stara Serbia oraz Wzdłuż Dunaju. W tej drugiej autorzy proponują tylko 1 dzień na poznawanie Belgradu, co jest zdecydowanie za krótko. Ale serbskiej stolicy poświęcili sporo miejsca we właściwej części przewodnika, można więc zwiedzanie dostosować do indywidualnych zainteresowań. W Bośni i Hercegowinie zachęcają do dwu 3-dniowych wycieczek: Twierdze, klasztory i meczety oraz Górskie parki narodowej wschodniej Bośni i 2-dniową Doliną Neretwy nad Adriatyk. Propozycje te uwzględniają większość najważniejszych dla turystów miejscowości i miejsc w tych trzech krajach. W pierwszym, wstępnym rozdziale „Organizacja podróży” znajdują się również chyba wszystkie, a na pewno najistotniejsze informacje na temat tego jak przygotować się do wyjazdu w tamte strony, dojazdu oraz transportu na miejscu, zakwaterowania i wyżywienia, życia codziennego, sportu i rozrywek, świąt i festiwali itp. Oczywiście także o potrzebnych dokumentach, pieniądzach, ubezpieczeniach, zabezpieczeniu medycznym itd. 50 - stronicowy rozdział „O krajach bałkańskich” zawiera informacje o przyrodzie każdego z nich, hydrografii, klimacie, florze i faunie oraz parkach narodowych. Jak na tak trudny temat, zwięzłe i generalnie obiektywne informacje o skomplikowanych dziejach, od czasów paleolitu - po jakże złożone najnowsze tych krajów, ich sztuce i kulturze oraz współczesnych Bałkanach. Czytając je odczułem jednak niedosyt z powodu niemal pominięcia problemu Kosowa, będącego przecież kolebką serbskiej kultury i prawosławia. Z paroma zaledwie słowami na temat tej krainy. Nawet bez wzmianki, że obecnie jest ona samodzielnym państwem, chociaż uznanym tylko przez część społeczności międzynarodowej. Z faktów bardziej szczegółowych należało, moim zdaniem, wspomnieć, że w organizacji zamachu w 1934 r. w Marsylii, w którym zamordowani zostali: król Jugosławii Aleksander I i francuskim minister spraw zagranicznych Jean Louis Barthou, chorwackim ustaszom i macedońskim separatystom pomagała hitlerowska Abwehra. Błędnie nazwano ( str. 61 ) powojenną Jugosławię. W 1945 roku przyjęła ona nazwę Federacyjnej ( a nie Ludowej Federalnej !!! ) Ludowej Republiki Jugosławii. Znacznie poważniejsze potknięcia znalazłem w części „Współczesne Bałkany”. O ile „Życie polityczne” i „Zmiany gospodarcze” nie budzą zastrzeżeń, to już „Społeczeństwo”, w którym o poszczególnych sprawach pisali prawdopodobnie różni autorzy, a redakcja nie zadała sobie trudu uporządkowania tego, jest w mojej ocenie najsłabszą, chaotyczną częścią przewodnika. Osobno można tam np. przeczytać o Czarnogórcach, mieszkających w Czarnogórze Muzułmanach ( Bośniakach ), Serbach, Albańczykach i Chorwatach. Zaraz po nich o Węgrach, Romach i ponownie Albańczykach i Bośniakach - tym razem w Serbii. To co napisano o języku serbskim ( i jego odmianach ), być może w pełni zrozumie slawista - i to językoznawca. Ale nawet nieźle znający tamte strony i stosunki czytelnik może się trochę pogubić. Pomijam już tak odkrywcze stwierdzenia jak: „W Serbii językiem urzędowym jest język serbski…”, czy informacje o różnicach w dialektach albańskich. Trudno jednak nie zareagować krytycznie na stwierdzenie „W Kosowie używa się języka albańskiego” bez informacji, że mieszkają tam również i używają swojego języka Serbowie. A język serbski jest, przynajmniej przez średnie i starsze pokolenie Kosowarów znany, a co najmniej rozumiany. Ten sam chaos i brak należytej merytorycznej redakcji tekstów występuje w przypadku prezentacji religii. Najpierw gdy dotyczy Czarnogóry, następnie prawosławia w Serbii i konflikcie między Cerkwiami: czarnogórską i serbskiej, która domaga się od tej drugiej zwrogtu w Czarnogórze 650 cerkwi i klasztorów. Kolejno „lecą” informacje o katolicyzmie w Czarnogórze ( tylko 3,5% mieszkańców !), ale z fotografią katedry katolickiej w… Nowym Sadzie, w Serbii. Później o trwałości struktury plemiennej w Czarnogórze, o bojownikach walczących z Turkami - hajdukach i uskokach. Aby dalej, pod tym samym śródtytułem ni z tego ni z owego wrócić do religii, tym razem prawosławia w Serbii oraz religiach w Bośni i Hercegowinie. Na szczęście zaraz po tym czytelnik może przeczytać o smakołykach kuchni czarnogórskiej, serbskiej i bośniackiej. Też z drobnymi nieścisłościami. Tak np. sławną i znakomitą serbską śliwowicę, zwłaszcza monastyrską, zakwalifikowano jako jedną z odmian rakii, mimo iż jest to inny, bardziej szlachetny trunek. Różniący się w sposób zasadniczy od rakii pędzonej ze śliwek tak jak z winogron, gruszek, pigwy czy nawet… miodu. Chociaż w tym ostatnim przypadku, to też inny mocny napój. W Bośni i Hercegowinie wyrabiany przez pszczelarzy i sprzedawany jako „Domaća rakija Medovača”. Najobszerniejsza, łącznie ponad 200 - stronicowa część tego przewodnika poświęcona jest kolejno: Czarnogórze, Serbii oraz Bośni i Hercegowinie. Jest to, wzbogacona o mapki i plany prezentacja tego, co zdaniem autorów zobaczyć w nich można, warto i trzeba. Najpierw w stolicach i ich okolicach, a następnie, w porządku alfabetycznym, w innych miejscowościach i miejscach. Z informacjami wstępnymi i - włamanymi w tekst na zielonym tle praktycznymi. Ponadto krótkimi dziejami, propozycjami tras wycieczek itp. I ze wspomnianym już systemem gwiazdek. Zwięźle i rzeczowo. I chociaż ilość gwiazdek przyznanych poszczególnym miejscowościom i obiektom jest niekiedy dyskusyjna, to łatwo jest się poruszać w tym gąszczu potrzebnych turyście informacji. Najwyżej ocenionych: 3* - czyli „trzeba koniecznie zobaczyć”, jest sporo. W Czarnogórze należy do nich: Stary Bar; Boka Kotorska; miasto Kotor i osobno w nim katedra św. Tryfuna; Muzeum Pomorskie oraz twierdza św. Jana; Trg ( plac ) Herceg - Stjepana w mieście Herceg Novi. Ponadto adriatycka perełka Sveti Stefan; Durmitor - najwyższy masyw Gór Dynarskich; Jezioro Szkoderskie, a nad nim monastyr św. Nikola i Žabljak Crnojevića - stare gniazdo tego rodu. I jeszcze monastyry: Morača w okolicy Kolašinu i Ostrog koło Nikšiča; 2 tysięczne miasteczko Žabljak; cerkiew św. Mikołaja ( Nikole ) w Ulcinju oraz Park Narodowy Biogradska gora. Najwięcej tej rangi obiektów i miejsc autorzy oznaczyli w Serbii. W Belgradzie zarówno samo miasto, jak i w nim: Twierdzę Kalemegdan, Muzeum Etnograficzne, ul. Kneze Mihailova, dzielnicę artystów Skandarlija, cerkiew św. Sawy. Nie bardzo co prawda rozumiem, dlaczego na Kalemegdanie wymieniają pomnik Wdzięczności Francji - rzeźbę Ivana Meštrovića z 1930 r., a pomijają tegoż autora znacznie sławniejszy, będący takim symbolem serbskiej stolicy jak Syrena Warszawy, stojący w wyjątkowo reprezentacyjny miejscu pomnik „Pobednik” ( „Zwycięzca” ). Czy na jakiej podstawie - bo brak jakichkolwiek konkretów - określają cerkiew św. Sawy „Największą na świecie prawosławną świątynią”. Sądzę, że inne zdanie na ten temat mają mieszkańcy Petersburga ( Sobór Izaaka, a zwłaszcza Sobór Kazański ) czy Tbilisi ( monumentalny, wzniesiony na początku XXI wieku Sobór Trójcy Świętej ). Podobnie nie rozumiem, jaki sens miało wydrukowanie dwukrotnie ( na str. 53 i 189 ) tego samego zdjęcia panoramy Belgradu od strony Sawy. Najwyższą ocenę obiektom i miejscom, które trzeba w Serbii zobaczyć koniecznie, autorzy wystawili również poza stolicą. Są to: Park Narodowy Ɖerdap; Monastyry w dolinie Wielkiej Morawy: Lubostinja, Ravanica ( oba XIV w. ) i Manasija ( XV w. ); Miasto Nisz, a w nim twierdza Niška Tvrđava i Wieża Czaszek; Novi Pazar i ponadto meczet Altum Alem ( XVI w. ). W okolicy zaś monastyry: Ɖurđevi Stupovi ( XII w. ), Studenica ( Lista UNESCO ), Žiča ( XIII w. ) oraz największy masyw górski Serbii - Kopaonik; XIII - wieczny monastyr Mileševa; Nowy Sad, a w nim Plac niepodległości ( Trg Slobode ) i twierdza Petrovaradin, a w pobliżu tego miasta Sremski Karlovici - u nas bardziej znane jako Karłowice; pasmo górskie Fruška Gora, a w nim klasztory: Krušedol ( XVI w. ), Staro i Novo Hopovo ( XV/XVI w. ) i Vrdnik ( XVI w. ); Park Narodowy Tara, a w jego okolicy kolejka wąskotorowa Šarganska Osmica oraz skanseny: Drevengrad i Sirogojno. Ponadto: Twierdza Smederovo; Ratusz w Suboticy ( początek XX w. ); Dom Paszy ( XVIII w. ) i Cerkiew św. Mikołaja ( XIV w. ) w mieście Vranje; Uzdrowisko Vranjska Banja; Felix Romuliana - ruiny rzymskiego kompleksu pałacowego ( IV w. ) w pobliżu miasta Zaječar; Cerkwie: Uspieńska i Vavedenjska ( obie z XVIII w. ) w mieście Zrenjanin w Banacie. Najuboższa w zabytki i miejsca tej klasy, zdaniem autorów, jest Bośnia i Hercegowina. Do 3* należy przede wszystkim Sarajewo, a w nim bazary: Baščaršija - na nim dodatkowo, co w tym przypadku wydaje mi się przesadą, drewniana Studnia Sebilj oraz Dugi Bezistan, Wieża zegarowa ( XVII w. ), meczet Ghazi Husrev-bega (XVI w. ) i cerkiew p.w. Archaniołów Gabriela i Michała. Poza stolicą natomiast cerkiew Chrystusa Zbawiciela w Banja Luce; 3-tysięczne miasteczko Blagaj, a w nim klasztor derwiszy z XV w. Ponadto Mostar i dodatkowo jego zabytki: Stary Most, meczety Koski Mehmeda-paszy ( XVII w. ) i Karađoz-bega ( XVI w. ) oraz uliczka Kujundžiluk. I jeszcze dwa miasteczka: tysięczny Počitelj, a w nim meczet Šišman-Ibrahima-paszy ( XVI w. ) oraz 20-tysięczny Travnik ze średniowieczną twierdzą i meczetem Sulejmanije z XVI w. Dodam, że w tekst przewodnika, poza informacjami praktycznymi na zielonym tle, włamano również sporo interesujących monotematycznych na tle różowym. M.in. „Dynastia Petroviciów - Njegošów“, ‚Kościół Bośniacki w średniowieczu“, „Ofiary wojny 1992 - 1995“, „Stećci“ ( rzeźbione kamienne płyty grobowe z XII-XV w ), „Bitwa na Kosowym Polu“, „Polacy w Bośni i Hercegowinie“, „Bośniacy i Boszniacy“, „Bogomiłowie“, „Slava“ ( patron rodziny po ojcu ), „Św. Wasyl Ostrogski Cudotworca“, „Sarajewska Cerkiew prawosławna“, „Jak wygląda Matka Boska“, „Ivo Andrić“. Na końcu znajdują się mini słowniczki: polsko - serbski i polsko - bośniacki oraz indeks. Jest to więc, pomimo niewielkich, wytkniętych błędów i innych potknięć autorsko - redakcyjnych łatwych do usunięcia w następnym wydaniu, przewodnik dobry, wartościowy, który z przyjemnością polecam Czytelnikom.

POKAŻ WIĘCEJ RECENZJI

UKRYJ RECENZJE